Білім беру азамат қалыптастыруы керек

Автор: Толғанай Үмбетәлиева
Саясаттанушы, PHD

Қазақстанда жекеменшік мектептер саны артып барады, ол жақсы ма әлде жаман ба?

Мұны ата-аналар мемлекеттік мектепке қарағанда жеке білім беру жүйесіне көбірек сенім артады, олар әлдеқайда сапалы білім береді деп түсінуге бола ма? Жалпы осындай сұрақтың қойылуы қаншалықты дұрыс?

Әрине, пандемия білім беру жүйесіне өзгеріс енгізді және енгізе де береді. Өткен жылы онлайн оқу кезінде жиналған тәжірибені болашақта қалай пайдалануға болады және бұл тәжірибе кезекті реформалар пакетін дайындағанда ескеріле ме? Осы тәрізді сұрақтар көп, тоқтаусыз жалғастыра беруге де болады. Бірақ, менің ойымша, олардың арасынан білім беру бағдарламасының мазмұны және сабақ беру тәсілі деген бағыттарға тоқталу керек.

Бүгінде әлемде сан түрлі білім беру модельдері, мектеп түрлері бар. Білім беру институттары арасындағы бәсекелестік өте жоғары, бұл жарысқа мемлекеттік мектептер де белсенді түрде қатыса бастады. Альтернативті білім беру деп аталатын формат та бар, яғни ата-аналар балаларын өздері үйде оқытады. ЖОО-ның алуан түрлі рейтингі пайда болды, олардың қатарына қазақстандық ЖОО-лар да қосылуға тырысып жатыр. Бірақ осындай бәсекелестікке қарамастан елдегі білім беру жүйесі қоғамның қажеттілігін қанағаттандырмайды.

Экономикалық идея және даму моделі ретінде неолиберализм өмірдегі әлеуметтік сфераларға үлкен өзгерістер енгізді. Мәселен, білім беру жүйесін бағасы бар тауарға, ал адамдарды адами капиталға айналдырды. Бірақ барлық елде емес. Әлеуметтік-демократиялық идеялар әлі де күшінде тұрған кейбір еуропалық мемлекеттерде мектеп, университеттер нарықтық қарым-қатынастан тыс қалған. Мысалы, Германия білім беруді тегін жасады. Өздерінің оқыту модельдері бар көптеген жеке мектептер, колледждер болғанына қарамастан орта және жоғары білім беру жүйесі тегін жұмыс істейді.

Қазақстанда тәуелсіздік алған сәттен бастап білім беру жүйесі нарықтық қатынастардың субъектісіне айналды. Білім бағасы бар тауарға тең болды. Айта кету керек, халықаралық және бірлесіп ашылған мектептерді (қазақ-түрік лицейі және т.б.) есептемегенде, жекеменшік мектептегі білім беру моделі мемлекеттік білім ошағынан аса қатты айырмашылық көрсетпейді. Жекеменшік мектеп мемлекеттік бағдарламамен сабақ береді, пәндері мен сағат бөлінісі де ұқсас. Соңғы кездері жекеменшік мектептер мен ЖОО-лар төлем қабілеті бар клиенттен айырып қалмауды ғана ойлап, білім сапасына мән бермейді дейтін пікірталас жиі болатындықтан, мемлекет әрдайым жекеменшік мекемелердегі білім сапасын бақылауға тырысады. Жеке мектептің тиімділігін ҰБТ, емтихан немесе тест қорытындысы бойынша бағалау мүмкін емес. Себебі оқушы жетістігі мұғалімге немесе репетиторға байланысты екенін түсіну қиын. Әрине, мектепті бағалау критериі ретінде жаңа технологияның бар болуын да ескеру маңызды, бірақ олар шын мәнінде білім сапасына әсер ете ала ма? Жауап: әрдайым емес.

Жалпы алғанда Қазақстанда «білім берудің ажыратылған моделі» қалыптасқан, бұл дегеніміз білім қоғамның қажеттілігі мен қалауынан тым алыста. Сондықтан көбінде білім алу емес, диплом алу бірінші орында. Өкінішке қарай, университеттер және орта білім беру жүйесі халыққа қызмет етпейді, олар көпшілікке сапалы қызмет ететін басқару, заңгерлік, экономика, медицина, қаржы, әлеуметтік (сантехник, құрылысшы, архитектор т.б.) саладағы сапалы мамандар шығармайды. ЖОО-лар мен колледждер қаншама заңгерлер, қаржыгерлер, банкирлер мен дәрігерлерді дайындайды, бірақ соған қарамастан біз әлі күнге дейін азаматтардың қаржылай немесе құқықтық сауатын қалай арттырамыз деп толғанамыз.

Мүмкін, бізге білім не үшін қажет деген сұраққа жаңа көзқараспен қарау керек шығар. КСРО таралғаннан кейін қазақстандық қоғамның ерекшелігін ескерместен көптеген мектеп пәндері көшіріле салды. Бағдарлама құрылымы өзгерген жоқ, оның мазмұны жоғарыдан берілді. Мысалы, қазақстандық білім беру жүйесі бұрынғы қағиданы сақтап қалған, яғни тар шеңберлі мамандыққа бағытталған. Оқу материалын мұндай форматта құрастыру білімнің жүйелілік және біртұтастық деген принципін бұзады. Ғылыми салада да осындай жағдай, мамандықтар шифрі өте тар шеңберде бөлінеді, диссертация да соған сай жазылуы керек. Әйтпегенде Қазақстандағы ғылыми жұмыстар қорғалмайды және мойындалмайды, дегенмен басқа елдерде «пәнаралық» деген түсінік бар және көпшілігі оны дұрыс деп қабылдайды. Мәселен, саясаттанудың өзінде бірнеше шифр бар. Меніңше, бұл тәсілді қайта қараған дұрыс, жас ғалымдарға ғылыми зерттеу үшін көбірек кеңістік беру керек. Олар тар шеңбер аясында емес, зерттеу тәсілдерін және өзге де ғылыми пәндердегі зерттеу қорытындыларын пайдалана отырып жұмысын еркін жазуы керек.

Мысалы, посткеңестік кеңістіктегі академиялық ортада «ана тілі» деген пәнге қатысты жиі пікірталас болады. Кеңестік білім жүйесінде бұл пән ережелер жиынтығы мен грамматика түрінде берілген. Ал бүгінде балаларға ана тілі деген ұғымды жан-жақтан қарауға мүмкіндік беретін түрлі әдістемелер ұсынылады. Мысалы, ана тілін үйрету бойынша бағдарламаны шет тілін үйрену жүйесіне ұқсас құрастыру: аудио, оқу, сөйлеу, коммуникация және т.б. Сондай-ақ мәтінді дұрыс және жылдам оқудың да бірнеше түрі бар, бірақ бұл дағды мектеп бағдарламасына енгізілмеген. Ал бала мектепте тек білім алып қана қоймай, сараптама жасау, көпшілік алдына шығу, таныстыру, пікірталасқа қатысу, тыңдай білу, өзгенің пікірін сыйлау, сыни ойлай білу деген тәрізді дағдыларды да игеруі керек.

Сабақ беруде әлі де ескі тәсіл қолданылады, кеңестік жүйеде патриоттық тәрбие үшін қолданылған «әдебиет», «тарих» тәрізді пәндер әлі оқытылады. Бұл пәндерді берудің тәсілі де, мазмұны да (бәлкім, қазақстандық контент көбейген шығар) кеңестік кезеңнен қазақстандық мектептерге көшіріле салған. «Әдебиет» сабағының мазмұнын, сыныпта талқылауы керек кітаптар тізімін педагог дайындамайды. Дегенмен оқушылардың құрамына, білім беру тіліне қарай отырып оны педагогтың құрастыруына болар еді. «Әдебиет» курсының мазмұнын гендерлік жағынан қайта қарау керек, бағдарламаға өз кезінде түрлі себептермен қосылмай қалған не алынып тасталған әйел жазушыларды, ақындарды да қосу керек. Сондай-ақ, бағдарламада оқушыларға өткен ғасырдағы роман, әңгіме, поэма, миф бойынша бағыт беріп қана қоймай, жаңа заманғы, идеологиялық әдебиетке де орын қалдыруға болады.

«Тарих» пәніне қатысты да «сезімтал» тақырыптар көп. Әлеуметтік желіде жиі жазылатын аштық, репрессия, геноцид тәрізді тақырыптарды да мектеп бағдарламасына қосу керек. Агрессия туғызбай, қоғамның біртұтастығын арттыру үшін кейбір тақырыптарды қалай жеткізу керек екенін де ойлану қажет. Мысалы, тарих туралы, оны қарадүрсін түрде жеткізбей, интерпретация жасайтын кейбір тақырыптарын сыни талқылау үшін белгілі бір тезаурус құрастыру керек. Ескеретін нәрсе, кеңестік кезеңде тарих тек соғыстағы жеңіс негізінде жазылды, ол жерде қателікке жол жоқ, бір адамнан басқа өзгелердің дауысы шықпады. Барлық тақырыптар «біздің адам – дұшпан» деген қатынаста жазылған.

Әрине, кеңес уақытында «тарих», «әдебиет» тәрізді пәндер идеология үшін өте белсенді пайдаланылды, сондықтан оны барлық мектеп оқуы керек еді. Ал бүгінде мемлекет академиялық еркіндік ұсынып отыр, ендеше неге мектеп педагогтарына да еркіндік беріп, оқытатын курс мазмұнын ғана емес, оларды міндетті ету туралы мәселені де өздері шешпеске? Осыған байланысты, бұл пәндердің мазмұны қаншалықты патриоттық тәрбие береді деп емес, алған білімнің азамат ретінде қалыптасуына қаншалықты қажет деп сұраған жөн.

Мұндай жаңа өзгерістерді, ұсыныстар мен сызбаларды, жаңа модельдерді енгізуге жеке мектептер жақсы көмектесе алады, олардың форматында пән мазмұнына қатысты академиялық еркіндікті сақтау мүмкін. Тіпті оқушыларға барлық пәнді міндеттемей, өздері таңдап алатындай жағдай жасауға да болады. Бұл білім беру жүйесіне өзгеріс әкеледі, оқушылар мен студенттердің өз қалауын айтуына мүмкіндік береді. Себебі жеке мектеп деген тек бай материалды-техникалық базасымен ғана емес, бағдарлама мазмұны мен педагогиканың жаңа форматына байланысты қызықты идеялар ұсынуымен де ерекшеленуі керек.

: Если вы обнаружили ошибку или опечатку, выделите фрагмент текста с ошибкой и нажмите CTRL+Enter
19304 просмотров
Поделиться этой публикацией в соцсетях:
Forbes Video

Стрит-арт культура в Казахстане. Есть ли будущее?

Обсуждаемые в Соцсетях
Самые Читаемые

Орфографическая ошибка в тексте:

Отмена Отправить
98.09msRequest Duration7.25MBMemory UsageGET blogs/blogsid_{blogID}RouteAuth status
    • Booting (20.88ms)
    • Application (82.53ms)
      21 templates were rendered
      • blogs-inner (resources/views/blogs-inner.blade.php)3blade
        Params
        0
        article
        1
        mlt_articles
        2
        keywords
      • banners.B (resources/views/banners/B.blade.php)7blade
        Params
        0
        obLevel
        1
        __env
        2
        app
        3
        errors
        4
        article
        5
        mlt_articles
        6
        keywords
      • partials.social-bid (resources/views/partials/social-bid.blade.php)7blade
        Params
        0
        obLevel
        1
        __env
        2
        app
        3
        errors
        4
        article
        5
        mlt_articles
        6
        keywords
      • banners.C (resources/views/banners/C.blade.php)9blade
        Params
        0
        obLevel
        1
        __env
        2
        app
        3
        errors
        4
        article
        5
        mlt_articles
        6
        keywords
        7
        __currentLoopData
        8
        loop
      • banners.F (resources/views/banners/F.blade.php)9blade
        Params
        0
        obLevel
        1
        __env
        2
        app
        3
        errors
        4
        article
        5
        mlt_articles
        6
        keywords
        7
        __currentLoopData
        8
        loop
      • partials.sidebar (resources/views/partials/sidebar.blade.php)9blade
        Params
        0
        obLevel
        1
        __env
        2
        app
        3
        errors
        4
        article
        5
        mlt_articles
        6
        keywords
        7
        __currentLoopData
        8
        loop
      • banners.D (resources/views/banners/D.blade.php)9blade
        Params
        0
        obLevel
        1
        __env
        2
        app
        3
        errors
        4
        article
        5
        mlt_articles
        6
        keywords
        7
        __currentLoopData
        8
        loop
      • widgets.CorpBlogs (resources/views/widgets/CorpBlogs.blade.php)1blade
        Params
        0
        corp_blogs
      • widgets.Anounce (resources/views/widgets/Anounce.blade.php)1blade
        Params
        0
        anounce
      • widgets.BirthdaysToday (resources/views/widgets/BirthdaysToday.blade.php)1blade
        Params
        0
        birthdays
      • widgets.EditorChoise (resources/views/widgets/EditorChoise.blade.php)1blade
        Params
        0
        editor_choise
      • banners.E (resources/views/banners/E.blade.php)9blade
        Params
        0
        obLevel
        1
        __env
        2
        app
        3
        errors
        4
        article
        5
        mlt_articles
        6
        keywords
        7
        __currentLoopData
        8
        loop
      • widgets.RandProjectVideo (resources/views/widgets/RandProjectVideo.blade.php)1blade
        Params
        0
        video
      • widgets.MostShared (resources/views/widgets/MostShared.blade.php)1blade
        Params
        0
        most_shared
      • partials.most-shared (resources/views/partials/most-shared.blade.php)5blade
        Params
        0
        obLevel
        1
        __env
        2
        app
        3
        errors
        4
        most_shared
      • widgets.MostViews (resources/views/widgets/MostViews.blade.php)1blade
        Params
        0
        most_views
      • partials.most-views (resources/views/partials/most-views.blade.php)5blade
        Params
        0
        obLevel
        1
        __env
        2
        app
        3
        errors
        4
        most_views
      • banners.tds.4 (resources/views/banners/tds/4.blade.php)9blade
        Params
        0
        obLevel
        1
        __env
        2
        app
        3
        errors
        4
        article
        5
        mlt_articles
        6
        keywords
        7
        __currentLoopData
        8
        loop
      • layout (resources/views/layout.blade.php)9blade
        Params
        0
        obLevel
        1
        __env
        2
        app
        3
        errors
        4
        article
        5
        mlt_articles
        6
        keywords
        7
        __currentLoopData
        8
        loop
      • banners.tds.1 (resources/views/banners/tds/1.blade.php)9blade
        Params
        0
        obLevel
        1
        __env
        2
        app
        3
        errors
        4
        article
        5
        mlt_articles
        6
        keywords
        7
        __currentLoopData
        8
        loop
      • banners.G (resources/views/banners/G.blade.php)9blade
        Params
        0
        obLevel
        1
        __env
        2
        app
        3
        errors
        4
        article
        5
        mlt_articles
        6
        keywords
        7
        __currentLoopData
        8
        loop
      uri
      GET blogs/blogsid_{blogID}
      middleware
      web
      as
      blog
      controller
      App\Http\Controllers\BlogsController@displayBlog
      namespace
      App\Http\Controllers
      prefix
      null
      where
      file
      app/Http/Controllers/BlogsController.php:35-61
      21 statements were executed26.43ms
      • select * from `forbes_data` where `Date` <= '2025-07-25 12:51:01' and `finished` = '1' and `DataID` = '266082' limit 1970μs/app/Models/Data.php:101forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 2025-07-25 12:51:01
        • 1. 1
        • 2. 266082
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        • LIMIT without ORDER BY causes non-deterministic results, depending on the query execution plan
        Backtrace
        • 13. /app/Models/Data.php:101
        • 14. /app/Http/Controllers/BlogsController.php:37
        • 64. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_data_data` where `forbes_data_data`.`DataID` in ('266082')1.08ms/app/Models/Data.php:101forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 266082
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        Backtrace
        • 20. /app/Models/Data.php:101
        • 21. /app/Http/Controllers/BlogsController.php:37
        • 71. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_data_images` where `forbes_data_images`.`ImageID` in ('')620μs/app/Models/Data.php:101forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        Backtrace
        • 27. /app/Models/Data.php:101
        • 28. /app/Http/Controllers/BlogsController.php:37
        • 78. /public/index.php:54
      • SELECT * FROM forbes_mlt_index WHERE datatype=1 AND unxtime>=1721893861 AND id<>266082 AND MATCH('Білім | беру | азамат | қалыптастыруы | керек | Қазақстанда | жекеменшік | мектептер | саны | артып | барады | ол | жақсы | ма | әлде | жаман | ба') LIMIT 6 OPTION ranker = sph04,max_matches=6;2.47ms/app/Models/Search.php:56
        Metadata
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        • LIMIT without ORDER BY causes non-deterministic results, depending on the query execution plan
        Backtrace
        • 8. /app/Models/Search.php:56
        • 9. /app/Http/Controllers/BlogsController.php:40
        • 59. /public/index.php:54
      • update `forbes_data_data` set `Views` = `Views` + 1 where `DataID` = '266082'3.06ms/app/Http/Controllers/BlogsController.php:50forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 266082
        Backtrace
        • 15. /app/Http/Controllers/BlogsController.php:50
        • 16. /app/Http/Controllers/BlogsController.php:50
        • 66. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_data_authors` where `forbes_data_authors`.`DataID` = '266082' limit 1670μsview::blogs-inner:9forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 266082
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        • LIMIT without ORDER BY causes non-deterministic results, depending on the query execution plan
        Backtrace
        • 18. view::blogs-inner:9
        • 25. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 71. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_authors` where `forbes_authors`.`AuthorID` = '1264' limit 1820μsview::blogs-inner:9forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 1264
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        • LIMIT without ORDER BY causes non-deterministic results, depending on the query execution plan
        Backtrace
        • 18. view::blogs-inner:9
        • 25. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 71. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_images` where `forbes_images`.`ImageID` = '120063' limit 1900μsview::blogs-inner:64forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 120063
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        • LIMIT without ORDER BY causes non-deterministic results, depending on the query execution plan
        Backtrace
        • 18. view::blogs-inner:64
        • 25. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 71. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_data_social_stats2` where `forbes_data_social_stats2`.`DataID` = '266082' limit 1970μsview::blogs-inner:99forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 266082
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        • LIMIT without ORDER BY causes non-deterministic results, depending on the query execution plan
        Backtrace
        • 18. view::blogs-inner:99
        • 25. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 71. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_prteaser_group` where `url` not in ('sap') and `validfrom` <= '2025-07-25 12:51:01' and `validtill` >= '2025-07-25 12:51:01' limit 51.01ms/app/Models/TeaserGroups.php:30forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. sap
        • 1. 2025-07-25 12:51:01
        • 2. 2025-07-25 12:51:01
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        • LIMIT without ORDER BY causes non-deterministic results, depending on the query execution plan
        Backtrace
        • 12. /app/Models/TeaserGroups.php:30
        • 13. /app/Widgets/CorpBlogs.php:22
        • 19. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Misc/LaravelApplicationWrapper.php:48
        • 20. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:54
        • 21. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:75
        • 22. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:17
        • 27. view::partials.sidebar:10
        • 28. view::partials.sidebar:10
        • 34. view::blogs-inner:231
        • 41. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 87. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_anounces` order by `AnounceID` desc limit 1610μs/app/Models/Anounces.php:38forbes_base
        Metadata
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        • The SELECT statement has no WHERE clause and could examine many more rows than intended
        Backtrace
        • 13. /app/Models/Anounces.php:38
        • 14. /app/Widgets/Anounce.php:20
        • 20. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Misc/LaravelApplicationWrapper.php:48
        • 21. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:54
        • 22. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:75
        • 23. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:17
        • 28. view::partials.sidebar:13
        • 29. view::partials.sidebar:13
        • 35. view::blogs-inner:231
        • 42. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 88. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_images` where `forbes_images`.`ImageID` in ('160604')560μs/app/Models/Anounces.php:38forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 160604
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        Backtrace
        • 20. /app/Models/Anounces.php:38
        • 21. /app/Widgets/Anounce.php:20
        • 27. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Misc/LaravelApplicationWrapper.php:48
        • 28. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:54
        • 29. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:75
        • 30. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:17
        • 35. view::partials.sidebar:13
        • 36. view::partials.sidebar:13
        • 42. view::blogs-inner:231
        • 49. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 95. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_bdays` where month(`Bday`) = '7' and day(`Bday`) = '25' order by `Bday` desc630μs/app/Models/Birthdays.php:29forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 7
        • 1. 25
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        Backtrace
        • 12. /app/Models/Birthdays.php:29
        • 13. /app/Widgets/BirthdaysToday.php:20
        • 19. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Misc/LaravelApplicationWrapper.php:48
        • 20. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:54
        • 21. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:75
        • 22. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:17
        • 27. view::partials.sidebar:16
        • 28. view::partials.sidebar:16
        • 34. view::blogs-inner:231
        • 41. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 87. /public/index.php:54
      • select `forbes_data_tops`.`DataID`, `forbes_data`.`Date` from `forbes_data_tops` inner join `forbes_data` on `forbes_data_tops`.`DataID` = `forbes_data`.`DataID` and `forbes_data`.`finished` = '1' where `forbes_data_tops`.`StructureID` = '66' and `forbes_data`.`Date` <= '2025-07-25 12:51:01' order by `forbes_data_tops`.`Position` asc limit 1 offset 02.17ms/app/Models/DataTops.php:103forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 1
        • 1. 66
        • 2. 2025-07-25 12:51:01
        Backtrace
        • 12. /app/Models/DataTops.php:103
        • 13. /app/Widgets/EditorChoise.php:20
        • 19. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Misc/LaravelApplicationWrapper.php:48
        • 20. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:54
        • 21. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:75
        • 22. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:17
        • 27. view::partials.sidebar:19
        • 28. view::partials.sidebar:19
        • 34. view::blogs-inner:231
        • 41. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 87. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_data_data` where `forbes_data_data`.`DataID` in ('320937')1.72ms/app/Models/DataTops.php:103forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 320937
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        Backtrace
        • 19. /app/Models/DataTops.php:103
        • 20. /app/Widgets/EditorChoise.php:20
        • 26. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Misc/LaravelApplicationWrapper.php:48
        • 27. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:54
        • 28. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:75
        • 29. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:17
        • 34. view::partials.sidebar:19
        • 35. view::partials.sidebar:19
        • 41. view::blogs-inner:231
        • 48. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 94. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_data_images` where `forbes_data_images`.`ImageID` in ('160257')540μs/app/Models/DataTops.php:103forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 160257
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        Backtrace
        • 26. /app/Models/DataTops.php:103
        • 27. /app/Widgets/EditorChoise.php:20
        • 33. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Misc/LaravelApplicationWrapper.php:48
        • 34. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:54
        • 35. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:75
        • 36. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:17
        • 41. view::partials.sidebar:19
        • 42. view::partials.sidebar:19
        • 48. view::blogs-inner:231
        • 55. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 101. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_images` where `forbes_images`.`ImageID` in ('160257')860μs/app/Models/DataTops.php:103forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 160257
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        Backtrace
        • 33. /app/Models/DataTops.php:103
        • 34. /app/Widgets/EditorChoise.php:20
        • 40. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Misc/LaravelApplicationWrapper.php:48
        • 41. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:54
        • 42. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:75
        • 43. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:17
        • 48. view::partials.sidebar:19
        • 49. view::partials.sidebar:19
        • 55. view::blogs-inner:231
        • 62. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 108. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_video` where `isShow` = '1' and `project` = 'qna' order by RAND() limit 12.1ms/app/Models/Video.php:42forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 1
        • 1. qna
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        • ORDER BY RAND() is slow, try to avoid if you can. You can read this or this
        Backtrace
        • 12. /app/Models/Video.php:42
        • 13. /app/Widgets/RandProjectVideo.php:24
        • 19. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Misc/LaravelApplicationWrapper.php:48
        • 20. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:54
        • 21. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:75
        • 22. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:17
        • 27. view::partials.sidebar:28
        • 28. view::partials.sidebar:28
        • 34. view::blogs-inner:231
        • 41. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 87. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_data` inner join `forbes_data_social_stats2` on `forbes_data_social_stats2`.`DataID` = `forbes_data`.`DataID` where `Date` >= '2025-07-24 12:51:01' and `AnounceID` is null and `finished` = '1' order by `forbes_data_social_stats2`.`facebook` desc limit 71.46ms/app/Models/Data.php:544forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 2025-07-24 12:51:01
        • 1. 1
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        Backtrace
        • 12. /app/Models/Data.php:544
        • 13. /app/Widgets/MostShared.php:21
        • 19. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Misc/LaravelApplicationWrapper.php:48
        • 20. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:54
        • 21. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:75
        • 22. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:17
        • 27. view::partials.sidebar:36
        • 28. view::partials.sidebar:36
        • 34. view::blogs-inner:231
        • 41. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 87. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_data` inner join `forbes_data_data` on `forbes_data`.`DataID` = `forbes_data_data`.`DataID` where `Date` <= '2025-07-25 12:51:01' and `finished` = '1' and `DataType` = 'articles' and `Date` >= '2025-07-24 12:51:01' order by `forbes_data_data`.`Views` desc limit 71.91ms/app/Models/Data.php:560forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 2025-07-25 12:51:01
        • 1. 1
        • 2. articles
        • 3. 2025-07-24 12:51:01
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        Backtrace
        • 12. /app/Models/Data.php:560
        • 13. /app/Widgets/MostViews.php:20
        • 19. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Misc/LaravelApplicationWrapper.php:48
        • 20. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:54
        • 21. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:75
        • 22. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:17
        • 27. view::partials.sidebar:46
        • 28. view::partials.sidebar:46
        • 34. view::blogs-inner:231
        • 41. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 87. /public/index.php:54
      • select * from `forbes_video` where `isShow` = '1' and `addDate` >= '2025-07-24 12:51:01' order by `addDate` desc limit 11.3ms/app/Models/Video.php:71forbes_base
        Metadata
        Bindings
        • 0. 1
        • 1. 2025-07-24 12:51:01
        Hints
        • Use SELECT * only if you need all columns from table
        Backtrace
        • 13. /app/Models/Video.php:71
        • 14. /app/Widgets/BoostVideo.php:21
        • 20. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Misc/LaravelApplicationWrapper.php:48
        • 21. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:54
        • 22. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:75
        • 23. /vendor/arrilot/laravel-widgets/src/Factories/WidgetFactory.php:17
        • 28. view::layout:602
        • 29. view::layout:602
        • 35. view::blogs-inner:265
        • 42. /vendor/symfony/http-foundation/Response.php:200
        • 88. /public/index.php:54
        web
        array:2 [ "name" => "Guest" "user" => array:1 [ "guest" => true ] ]
        api
        array:2 [ "name" => "Guest" "user" => array:1 [ "guest" => true ] ]
          _token
          CCxgZqqRxzjAj1F1snlzCpf1AKwPTzRHRIauB9ZV
          _previous
          array:1 [ "url" => "https://test.forbes.kz/blogs/blogsid_266082" ]
          PHPDEBUGBAR_STACK_DATA
          []
          format
          html
          content_type
          text/html; charset=UTF-8
          status_text
          OK
          status_code
          200
          request_query
          []
          request_request
          []
          request_headers
          array:24 [ "content-type" => array:1 [ 0 => "" ] "content-length" => array:1 [ 0 => ""...
          request_server
          array:51 [ "TEMP" => "/srv/www/forbes.kz/tmp" "TMPDIR" => "/srv/www/forbes.kz/tmp" "TMP" => "/...
          request_cookies
          []
          response_headers
          array:5 [ "cache-control" => array:1 [ 0 => "no-cache, private" ] "date" => array:1 [ ...
          path_info
          /blogs/blogsid_266082
          session_attributes
          array:3 [ "_token" => "CCxgZqqRxzjAj1F1snlzCpf1AKwPTzRHRIauB9ZV" "_previous" => array:1 [ "u...