Қазақстан өз такси қызметін іске қосуға лайық па?

Оның үстіне, «Яндекске» этика тұрғысынан біраз сұрақ бар. Әсіресе корпорацияның ең тиімді бизнесінің бірі – такси қызметіне.

«Яндекс.Такси» – бұл нағыз монополия, көп проблема осыдан туындайды. Қазақстанда әр жұмыс күні «Яндекс» шамамен 1,2 млн сапар жасайды, бұл дегеніміз бүкіл сапардың 80%-ы. Такси нарығын әртүрлі қырынан қарастырып, Қазақстанда табысты такси сервисін құруға болатын формуланы анықтап көрейік.

Қазақстанға неліктен өз такси агрегаторы қажет?

Қазақстанда такси қызметін іске қосудың басты себептерін атап өтейік.

«Яндекс»— такси нарығындағы абсолют монополист. Қала ішіндегі такси нарығының 80%-ын алып тұр. inDriver, Enrive, Aparu, Region сияқты майда ойыншылар бар, бірақ олардың ақшалай үлесі — теңізге тамшыдай ғана. Таксидегі ең ірі нарықтар — бұл «Яндекс» үстемдік ететін Алматы, Астана, Шымкент, Қарағанды мегаполистері. Сондықтан «Яндекс» өзін монополист ретінде жайлы сезінеді. Проблеманың біразы осы негізгі проблемадан туындайды (жоғары баға, жоғары комиссия, нашар қызмет). Демек, «Яндексті» я монополия ретінде реттеу керек, ол дегеніміз баға белгілеу ісіне араласу, я мықты бәсекелестердің пайда болуына жағдай жасау керек.

2023 жылғы ең мықты стартаптар: жеңімпаздардан кеңес және инсайт

Орталық Азиядағы ең ірі халықаралық технопарк Astana Hub отандық нарықтағы ... →

Такси нарығы өте үлкен. «Яндекс.Такси» жұмыс күні орта есеппен 1,2 млн сапар жасайды, бұл жердегі «Яндекстің» комиссиясы сапар құнының 15–18% құрайды. Жеке есебім бойынша «Яндекс» тек Қазақстанда таксимен ғана жылына 200 млн.-нан астам табыс табады (бұл жерде толық айналымды емес, бизнес кірісін, яғни комиссиясын ғана айтып тұрмын). Интернетте Қазақстандағы «Яндекс.Такси» CEO-сымен сұхбат бар. Соған сүйенсек, олардың таза пайдасы — сапар құнының 6%-дан 10%-ға дейінгі үлесі. Демек, жылына кемі $80 млн ресейлік «Яндекстің» пайдасына түседі (жеке пікірім, кірістің кем дегенде жартысы — шамамен $100 млн пайда есебінде алынады). Егер такси нарығында өзіміздің отандық монополиялық компания болғанда, бұл ақшаның бәрі елде қалып, ел экономикасы үшін жұмыс істейтін еді.

Басқа елдің адамдарын қырып жатқан елдің қалтасына қыруар ақша түсіп жатыр. «Яндекске» қойылар басты этикалық сұрақ та осы жерде туындайды. Соғысқа дейін «Яндекс» ТМД-ны түгел қамтып тұрған технологиялық алпауыт ретінде мінсіз беделге ие болды. Бірақ соғыс басталғалы бәрі өзгерді: құрылтайшы компаниядан кетіп, билікке Путинге жақын, оның саясатын, яки соғысты қолдайтын жаңа инвесторлар келді.

Такси нарығы сол күйі заңдастырылған жоқ. Қаншама уақыт өтті. Сөйтсе де, не біздің билік, не «Яндекс.Такси» мен жүргізушілерден құралған үлкен нарықты заңдастыра алмады. Такси парктері заңсыз жұмыс істейді, жүргізушілер салық төлемейді. Бұған байланысты министрліктерде талқыланатын бастамалар жоқ емес, бірақ бірі де жүзеге асқан жоқ.

2024 жылы базалық мөлшерлеме әлі де төмендей ме?

2024 жылдың басында базалық мөлшерлеме әрі қарай төмендейді, деп күтеді ота... →

Жеке деректеріміз Ресейге кетіп жатыр. 2023 жылғы 1 қыркүйектен бастап ФСБ ақпарат тарату ұйымдастырушыларының реестріне енгізілген таксиге тапсырыс беру қызметтерінің ақпараттық жүйелері мен дерекқорларына тәулік бойы қашықтан қол жеткізе алады.

«Яндекс» бұл деректерді ФҚҚ мен қауіпсіздік қызметкерлеріне бұдан бұрын да жіберіп тұрды, бірақ енді мұны ресми жасамақшы. Ресейдің көршілеріне агрессивті екенін ескерсек, бұл жағдайдың салдары ауыр болуы мүмкін.

Шетелдік басқа такси алыбының нарыққа келуі мәселені шешпейді. Такси қызметтерінің қайсысы «Яндекспен» бәсекелесе алады? Ойланып көрейік. Uber өз үлесін «Яндекске» сатып, нарықтан шығып үлгерді. Bolt-тың бұған ақшасы жетпейді. Didi ғана қалып тұр, қытайлық компания. Ол біздің нарыққа кіріп, ондағы үлесімізді қайтарып алады деп елестетейік. Халық не деуі мүмкін? «Ақшаның бәрі орыстар мен қытайлардың қалтасына кетті» дейді. Қай жағдайда да наразы болады. Сондай такси қызметін, мысалы, «Каспи» қосып, монополиске айналса, ешкімде артық сұрақ туындамас еді.

Отандық такси қызметі технологиялық компаниялардың өсуінің драйвері болар еді. Такси қызметтері пайда болған елдер технология тұрғысынан озық елдер саналатын нақты тенденцияны байқауға болады:

• Uber, Lyft — АҚШ
• Didi — Қытай
• Yandex, inDrive — Ресей
• Gett — Израиль

Демек, бұдан біз бұл елдерде әлемдік технологиялық компаниялар шоғырланғанын көреміз (Беларусь пен Ресей бұл санатқа бұрын кірді, қазір жоқ). Бұл себеп пе, салдар ма, білмеймін, бірақ елде такси қызметінің сәтті жүзеге асуы елдегі технологиялар мен технологиялық сектор дамуының жоғары деңгейін көрсетеді. Тиісінше, бұл елді шетелдік инвестициялар тұрғысынан тартымды етеді. Мықты такси қызметінің болуы = елде ең жақсы IT бар деген сөз.

«Яндекс.Такси» монополия болып қалса не болады?

Қазақстандағы такси мәселесін адамдармен талқылап жүріп, көпшіліктің «Яндекспен» бәсекелесу өте күрделі екенін, әйтпесе келешегі жоқ бекер тірлік (жобалап алғанда 80%-ы) екенін қуаттайтынын ұқтым. Бұдан адамдардың біразы жағдайды жай ғана қабылдап, бәсекелесуге тіпті мүмкіндік көрмейтінін түсінеміз.

«Яндекс» Қазақстанда он жыл бойы монополия болып қала берсе, не болмақ? Ойланып көрейік. Ең жағымсыз салдардан бастайық:

• Экономикамыз қыруар ақшадан айырылады. Есептеп көрейік, қазір «Яндекс» тек таксимен ғана $200 млн табады, соның кем дегенде жартысын алып кетеді. «Яндекс.Такси» әлі өсіп жатқанын ескеру керек, мысалы, 2022 жылғы сапарлардың өсуі 50%-ды құраған. «Яндекс» бағаны үнемі көтеріп отыратынын, сондай-ақ, инфляция барын және такси қызметінің өсуін ескерсек, он жыл ішінде компания кем дегенде үш есе өседі деген болжам жасауға болады. Алдағы он жылдағы арифметикалық прогрессияны қарастырсақ, табыстың жалпысы сомасы $4 млрд жуықтайды. Оның жартысы, яғни $2 млрд «Яндекстің» қалтасына түседі (кем дегенде).
• Қыруар сома сол күйі заңдастырылмайды, салық та салынбайды. Он жыл ішінде $4 млрд түсіммен олардың айналымы $27 млрд құрап, жүргізушілер мен такси парктерінің табысы $23 млрд жуықтайды. Бұл соманың парк комиссиясы (орта есеппен 4%) $920 млн құрайды және (такси парктерінің схемаларының арқасында) ең төменгі салық салынады немесе мүлдем салық салынбайды. Ал қалған бөлігі, яғни $22,08 млрд құрайтын жүргізушілер комиссиясына мүлдем салық салынбайды.
• Адамдар еш бақыланбайтын бағадан зардап шеге береді, шағым азаймайды, сөйте тұра «Яндекс» таксиін пайдалану жалғаса береді. Себебі — монополия.
• Жүргізушілер шағымдана бастайды, митингтерге шығуы мүмкін, бірақ «Яндекс.Таксидегі» жұмысын жалғастыра береді. Себебі — монополия.
• «Яндексті» қызметін жақсартуға ынталандыратын дәнеңе болмайды, өйткені бәсекелестік те, мемлекет тарапынан талап та жоқ. Он жыл ішінде қызмет сапасы жақсарады деп ойламаймын.
• Қазақстандықтар туралы деректер ресейлік серверлерге және ресейлік арнайы қызметтер базасына жүктеле береді. Он жыл ішінде олар біз туралы білуі тиіс дүниеден де артық білетін болады.
• «Яндекс» санкцияларға ұшырауы мүмкін, демек AppStore мен Google Play-де бұғатталу болжамы бар. Бұл жағдайда жаңа жүргізушілер сервиске қосыла алмайды, олардың саны мыңдаған болуы мүмкін.
• Сондай-ақ, «Яндекс» қазір біздің нарықтан ІТ-мамандарын белсенді түрде өзіне тартып жатыр, бұл отандық ІТ-компанияларымыздың әлсіреуіне алып келіп отыр. Меніңше, бұл үрдіс әрі қарай жалғасып, күшейе береді.

Оң нәтижелерге келетін болсақ, олар келесідей:

• Болжамға сәйкес, «Яндекс» он жыл ішінде $600–800 млн жуықтайтын салық төлейді деуге болады.
• Адамдар сервисті қолдана береді. Жүргізушілер ақша табуын жалғастыра береді.
• «Яндекс» табысының бір бөлігін нарыққа инвестиция ретінде құяды, бұл, әрине, жақсы.

«Яндекс» сервисі Қазақстанға инвестиция құйып, адамдардың өмірін жақсартады деп сенгім келеді. Бірақ шындық басқа: «Яндекс» Қазақстанға еш мән бермейді, біз олар үшін шетелміз және шетелдік халықпыз (бұл қалыпты жағдай). Мысал келтірсек, «Яндекс» Ресейдегі барлық жетекші техникалық университеттермен серіктестік орнатқан және ресейлік білімге (ШАД, ғылыми жобалар, гранттар, конкурстар және т. б.) белсенді түрде инвестиция салады. Ал қазақстандық білім деңгейін жақсартатын бірдеңе істеп жатыр ма? Жоқ, әрине. Олардың бүкіл әрекеті «өртті сөндіру керек» деген ниеттен туындайды. Ойымды дұрыс түсінгіңіз келсе, Тимур Турлов және Freedom, Арсен Томский және InDrive еліміз үшін не істеп жатыр деген сұрақты қойыңыз.

Фото: © Данияр Асылбек

«Яндекс.Таксиді» жеңудің қандай жолдары бар?

Енді «Яндексті» жеңудің қандай тәсілдері болуы мүмкін, соны қарастырайық. Қазір «Яндекс.Такси» Қазақстан нарығының 80%-ын алады және жалпы нарықты жиырма есе озып тұр. Жаңа такси қызметінің міндеті — осы артта қалу үрдісін азайту болады, яғни жарысқа минимал айырмашылықпен қатысу. Ол үшін мынандай компоненттер қажет:

1. Тиісті тәжірибесі бар мықты команда. Бұл ең бірінші және ең маңызды нәрселердің бірі (Джим Коллинз айтқандай, алдымен кім, содан кейін ғана не). Алгоритмдерді жазу үшін күрделі highload жүйелерін, алгоритмдік математиктерді құра алатын мықты инженерлер қажет. Мыңдаған жүргізушіні жалдап, басқарудан тәжірибесі бар адамдарды табу керек. Бір сөзбен айтқанда, ұзақ мерзімді жұмысқа бағытталған тамаша кәсіби команда қажет. Бұл табыстың маңызды құрамдас бөлігі екенін, ол болмаса, басқа компоненттерден пайда жоғын атап өткен дұрыс.
2. Такси және жеткізу технологиясы. Жобаны жүзеге асыру үшін жақсы технологиялар (немесе оларды қалай жасау керегін жете түсіну) қажет. Маршруттау алгоритмдері, карта қызметтері, күрделі тарату алгоритмдері және т. б. керек.
3. Ешкімге ұқсамайтын стратегия және бәсекелестік артықшылықтардың болуы. Онсыз бәсекелестіктің бәрі бюджетті азайтады, перспективасыз болып көрінеді.
4. Үлкен қаржылық экожүйе. Жаңа бизнеске жеңілдігі бар несиелермен, жеңілдігі бар эквайринг шарттарымен және жеңілдігі бар лизингпен (бар болса) және т. б. көмектесу.
5. Пайдаланушылар базасы. Басты артықшылықты пайдаланушылардың үлкен базасы (супер қосымшадан делік) қамтамасыз етер еді. Оны сосын такси пайдаланушылары етіп түрлендіруге болады. Бұл жерде де ойымызға «Каспи» келеді, ол өзінің пайдаланушылар базасын такси пайдаланушыларына айналдырып, бастапқы бустқа ие болар еді.
6. Ұзақ мерзімді инвестициялар. Ұзақ уақытқа (бес жыл) көп ақша қажет. Бәрі ой жетпес соманы келтіреді: «Яндекспен» бәсекелестікке 100–200 миллион доллар керек» дейді. Жобаға инвестицияның осы шартты сомасымен өзім ішінара келісемін, бірақ қаржы моделін есептеген дұрыс. Бизнестің ұсақ-түйектерін мұқият санау керек.
7. Мемлекеттің қолдауы. Мемлекеттің субсидиялар және басқа да жеңілдіктер түріндегі қолдауы жаңа компанияға бәсекелестік артықшылық береді.

Бұл компоненттердің бәрі табысқа кепілдік бермейді, тек табыс ықтималдығын арттыратынын түсіну маңызды. Ал табыс деп нарық үлесін алуды айтсақ болады. Бұл мақсатқа жету үшін мына челлендждерді еңсеру керек:

1. Мықты команда жинаңыз. Жоғарыда айтылғандардан кейін сізде ол бар делік.
2. «Яндекспен» парапар өнім жасаңыз. «Яндекс» көп қаражат жұмсап, расымен керемет өнім жасап шығарды. Мұнысымен нарықтағы жаңа ойыншы үшін жоғары деңгей қойып кетті.
3. Жүргізушілерді тарту. Бұл такси қызметін ұйымдастырудағы ең қиын міндеттердің бірі. «Яндекс» жүргізушілері мен такси парктеріне көп ақша құйды. Сервисте жүргізушілердің болмауы пайдаланушыларды алаңдатады.
4. Пайдаланушыларды тарту. Бұл ең түсінікті нүкте. Егер алдыңғы тармақтар шешілсе, онда бұл мәселені шешу өте оңай.

Басқалар жетістікке неге жете алмады?

Басқа такси қызметтерінің сәтсіздіктер тарихына тоқталайық.

1. Didi Қытайда Компартия тарапынан үлкен қысымға ұшырады, салдарынан олар бизнесін масштабтаған ТМД, Африка елдерін қысқартатын болып шешім қабылдады. Көпшіліктің пікірінше, Didi бәсекелестіктен ұтылды. Ал негізі олай емес.
2. Bolt 2019 жылғы наурыз айында пандемияға дейін ашылды. Шок болғаны айтпаса да түсінікті шығар, одан инвестицияларын қысқартты, одан бизнесін де толығымен жапты. Себебі — сәтсіз уақыт.
3. 2017 жылы Uber аз ғана бәсекелестіктен кейін «Яндекспен» бірігіп, бірлескен кәсіпорын болуға шешім қабылдады: Uber 37%, «Яндекс» 59% алды, қалғаны — менеджмент. «Яндекс» көбірек алды, өйткені ол БК-ға көбірек инвестиция салып, басқаруды өз мойнына алды. Сол жылы Uber негізін қалаушы Тревис Калланик жұмыстан шығарылып, компания бірқатар жанжалдарға тап болды. Менің ойымша, Uber үшін бұл мәміле — жеңіс, яғни істің тамаша нәтижесі, бәсекелестікке үлкен ақша жұмсаудың және операциялық процеспен айналысудың қажеті жоқ.

Жергілікті ойыншы бас көшбасшыны жеңген сәтті прецеденттер бар ма?

• Grab компаниясы Uber-ді жеңіп, Оңтүстік-­Шығыс Азиядаа үстемдік ете бастады.
• Rojek компаниясы да Индонезияда Uber-ді жеңді.
• Дубайдағы Careem де Uber-ді нарықтан ығыстырып, Uber Careem-ді 3 миллиард долларға сатып алуға мәжбүр болды.

Такси нарығында қандай трендтер бар?

Жақында Uber тоқсандық есебінде (2023 жылдың екінші тоқсаны) тарихта бірінші рет пайда тапқанын және бұл нарық үшін өте маңызды сигнал екенін жариялады. Енді әлемдік инвесторлар үшін мәңгілік тиімсіз такси моделі тартымды болып көрінетін болады, өйткені Uber бүкіл әлем бойынша таксилер үшін сөзсіз эталон. Екінші жағынан, такси нарығын екі түбегейлі өзгеріс күтуде.

1. Біріншісі — электромобильдер. Бұл үрдіс қазірдің өзінде белгілі, мысалы, Uber 2040 жылға қарай әлем бойынша сапарларының 100%-ы электромобильдермен жүретінін айтты.
2. 2016–2017‑де компьютерлік көру және терең оқыту дамығаннан бері бұл туралы бәрі айтып келеді, бірақ бізде әлі күнге дейін өзін-өзі басқаратын машиналар жоқ. Бірақ мұндай революция Tesla арқасында жуық арада болуы мүмкін боп тұр, бір сұхбатында Илон Маск компания өзін-өзі басқаратын машиналар арқылы такси нарығына кіруді жоспарлап отырғанын айтқан. Маск тіпті келесі жылы АҚШ-тағы мыңдаған Tesla машиналары түгел автономды болып, бұл өз кезегінде ChatGPT moment-пен тең технологиялық революция болады деген болжам жасаған. Жасанды интеллект саласындағы жетістіктеріне сүйенсек, мұны істеу мүмкіндігі өте жоғары, әрине. Бұл жағдайда такси нарығын үлкен трансформация, дисрапт күтеді. Дүние жүзі бойынша миллиондаған такси жүргізушілері жұмысынан айырылуы мүмкін. Алайда, меніңше, бұл жақын арада бола қоймайды, себебі нарық алдымен бар әрі қажет темірмен электромобильдерге ауысуы керек, содан кейін ғана бұл машиналарға жасанды интеллект қоюға болады.

Бұл мақалада мен Қазақстандағы такси нарығының жан-жақты бейнесін беруге тырыстым. «Яндекс» бәсекелесін іске қосудың барлық оң және теріс жақтарын тізіп шықтым. Такси, «Яндекс» монополиясын жалғастырудың салдарын атап өттім, сонымен қатар осындай алыпты жеңудің әдістерін белгіледім. Оқырман, өз кезегінде, оң және теріс жақтарын өлшей отырып, Қазақстанның өз такси қызметіне лайық екеніне көз жеткізгенін қалаймын. Енді соны жүзеге асыру ғана қалады.