Арманжан Байтасов: Қазақстанға «жас түркілердің» жаңа буыны керек

Арманжан Байтасов – бизнесмен, медиаменеджер, Tan Media Group иесі. Биыл ол мәдениет саласында үлкен жобалардың бастау алуына себепкер болды. Араға 19 жыл салып «Азия дауысы» байқауын қайта өткізе бастады, Бибігүл Төлегенова атындағы алғашқы музыкалық креативті мектептің іргетасын қалады. Forbes Kazakhstan кәсіпкерден мемлекет көмегінсіз құны миллиард теңге болатын байқау ұйымдастыру, білім беру саласындағы инвестициясы жайлы сұрап білді. Байтасов президент Жолдауына қатысты пікірін білдіріп, шетелдік банктерден неге арзан несие күтудің қажеті жоқ екенін түсіндірді.

Eurovision-нен де ықпалды байқау болады

Биыл атаулы мәдени шараның бірі «Азия дауысы» фестивалі қайта жалғасты. 15 жыл бойы ең басты музыкалық шара болған еді. Бірақ арада үлкен үзіліс болды, неге жалғастыру туралы шешім қабылдадыңыз?

— Әрине, арада үлкен үзіліс болғаны рас. Біз ұйымдастыру жағынан қиын болатынын, қаржылай шығын болатынын түсіндік.

«Азия дауысы» фестивалі — алдымен жеке өзім үшін ерекше маңызды шара. 1988 жылы ҚазҰУ-де журналистика факультетінің екінші курсында оқып жүрген студент едім. Бізге Мұрат Ерғалиев, Александр Пономарев сияқты кәсіби мамандар келіп, арнайы курс өткізді. Жас студенттерге сол кездегі заманауи телевизия қалай жұмыс істейтінін түсіндірді. Дәріс кезінде қосымша өздерінің армандарын, «Азия дауысы» байқауы, оны ұйымдастырып өткізу жайлы да айтып отыратын еді. Яғни бұл байқаумен сонау идея күйінде пайда болған сәтінен бастап таныспын. Бұл мені қатты шабыттандырды, мен идеялар қалай пайда болып, қалай жүзеге асатынын көрдім. Әр жаңа жоба жүректерде, санада жаңа эмоция, жаңа сезім тудырады. Осының бәрі менің көз алдымда.

1999 жылы фестиваль өтпейді деген шешім қабылдағанда мен үшін өте мұңды оқиға болды. Бірақ сол кезде іштей уақытша нәрсе шығар, біраз уақыттан кейін қайта жалғасады дедік. Өкінішке қарай, байқау өткізу туралы идеяның авторлары Мұрат Ерғалиев, Александр Пономарев өмірден озып кетті. Жасы келген адамдар еді, пандемия кезіндегі індетпен күресе алмады.

Сол кезде байқаудың үшінші құрылтайшысы Ирина Ковыряко келіп, «қолымызда үлкен актив қалды, Ерғалиев пен Пономаревтің артынан олардың құрметіне «Азия дауысын» қайта өткіземіз бе» деген ұсынысын айтты. Бірақ пандемия, карантин — қиын әрі ештеңе болжауға келмейтін кезең еді. Әзірге асықпайық, кішкене ойланайық дедім. Әрине, ішімде байқауды міндетті түрде қайта өткізу керек деген сенім болды. «Азия дауысы» — Қазақстанның ұлттық бренді, еліміздің төл өнімі, ТМД елдеріне жақын таныс, 300 миллион аудиторияны қамтыған жоба. Ол брендті жоғалтып алу Қазақстан үшін де дұрыс болмас еді, сондықтан «Азия дауысының» тарихын қайта жаңғырту керек деген ой болды.

Оған әсер еткен тағы бір себеп бар. Студент кезімде аздап өлең жазатын едім. Өмір, өзіңді іздеу, Қайта құру кезіндегі өз жолыңды табу сияқты философиялық тақырыптағы бір топ өлеңдерімді Мұрат Ерғалиевке өңдеп беруге ұсынғанмын. Сол күйі Ерғалиевтің қолында қалды. Мен фестиваль ұйымдастырудан кетіп, жастар бөліміне ауыстым, кейін радиода жұмыс істедім. Өмір зырғып өте берді, бизнес бастадық, өлең жазуды мүлде қойып кеттім. Кейін Иринамен екінші рет кездескенде «Азия дауысын» ұйымдастыру жайлы сөйлескен едік. Сол кезде «Мұраттың жұмыс үстелінен бір бума өлеңдер тауып алдым, өзінікі ме, әлде басқаға тиесілі ме білмеймін, көрерсің» деп, қолыма қағаздар берді. Бір кездері мен Мұрат Ерғалиевке өңдеуге берген өлеңдерім екен. Егер менің кабинетіме кірсеңіз, қаншама қағазбен жұмыс істейтінімді көресіз. Бүгін тастаған қағазды бір айдан кейін табу мүмкін емес. Ал Мұрат Ерғалиев сол өлеңдерді отыз жылдан астам жұмыс үстелінде сақтап келген. Кей жерінде өңдеп, түзеп қойған екен. Бұл оқиға, марқұмның сонша жыл сақтап келгені маған ерекше қатты әсер етті. Белгілі бір деңгейде байқауды өткізуге түрткі болды десем артық айтқандық емес.

Тағы бір қосарым, «Азия дауысы» алғаш рет мемлекеттік қаржыландыруынсыз өтті. Бұрын бюджеттің жартысы Алматы әкімдігі тарапынан төленетін еді. Бұл жолы шығынды демеушілер қаржысы мен билеттер сатудан түскен қаржыдан жаптық. Қазір көпшіліктің қаржылық жағдайы реттелген, төлем қабілеті жоғары, тиісінше билет үшін жақсы ақша төлеуге дайын.

Фестивальдің шығыны қанша болды?

— Шыны керек, бюджетін әлі есептеп жатырмыз. Себебі телевизиялық нұсқасы монтаждалып, телеарнаға өткізілуі керек. Бірақ шамамен 1 млрд 100 млн теңге деп айта аламын.

Өзін ақтады ма?

— Негізі қарыздар бойынша барлығын қайтардық, байқау өзін ақтады. Бірақ әлі салықтық аударымдарды есептеу керек. Телевизиялық материал төлемі, басқа да әлеуметтік төлемдер бар. Негізі байқаудың өзін ақтап шыққанына таңғаламын. Себебі ұйымдастыру барысында холдингте отырып есептегенімізде, 250–300 млн теңгеден айырылуға, яғни сонша шығын болатынына дайын едік. Бірақ өзін ақтап шықты.

«Азия дауысы» 15 жыл ішінде өзін әлемге танытқан байқау болды. Енді қайта жаңғырған соң бұрынғы танымалдылыққа қол жеткізе аламыз деп ойлайсыздар ма?

— Бұрынғы статусын қайтаруға ғана емес, одан әрі жақсартуға, одан әрі деңгейін көтеруге дайынбыз. Бүгінгі әлем өзгерген. Қазір мүмкіндік көп, дұрыс ұйымдастыра білсе, дауысыңды, концертіңді кең аудиторияға таратуға болады. Тек дұрыс жарнамалап, дұрыс контент ұсына білу керек. Техникалық мүмкіндіктер де өте үлкен. Дамыған елдерде креативті индустрия қарқын алып жатыр. Бір ғана Оңтүстік Корея BTS, Blackpink сияқты жұлдыздары арқылы кореялық шоу-бизнесті әлемдік деңгейге шығарды. Қазақстандық жастар да дәл сондай креативті дүниелер жасап, халықаралық деңгейге шыға алады, шығып та жүр.

Осы тұрғыда «Азия дауысы» байқауы заманауи трендке сай болуды әрі кең аудиторияны қамтуды көздейді. Ықпалы жағынан Eurovision сияқты немесе одан да мықты байқауға айналу деген мақсат бар. Дауыс беру де өзгертіледі. Шақырылған әділ қазылар емес, электронды дауыс беру болғанын қалаймыз. Яғни орындаушы әнін айтып болады, өзге мемлекеттер оған дауысын береді. Қатысушылар арасында Оңтүстік Кореяның өкілі болатынына сенімдімін, әрі ол жақтағы менеджмент, шоу-бизнес өкілдері ең үздік әртісін жіберуге мүдделі болады. Тек байқаудың Eurovision-нан айырмашылығы — байқау жеңіп алған қатысушының елінде емес, жыл сайын тек Қазақстанда ғана өтеді. Басты айырмашылық осы ғана, ал басқа жағынан өте үлкен жоспарларымыз бар.

Байқау қаншалықты жиі болады?

— Бұрын жоспарланғандай жыл сайын өтеді. Биыл старт, яғни «Азия дауысының» басталғанын білдіретін концерт өтті. Енді 2024 жылдан бастап жыл сайын өтеді.

Ағартушылық миссиясы алға шықты

Мәдениет саласында биыл бірнеше жоба бастадыңыздар, соның бірі — Бибігүл Төлегенова атындағы алғашқы музыкалық креативті мектеп. Осы жылы өзіңіз сол мектептің іргетасын қаладыңыз. Оның қандай ерекшелігі бар?

— Бибігүл Ахметқызымен сөйлескенде, оған тек музыкалық қана емес, креативті мектеп ашуды ұсынған едім. Балалардың музыкалық білім алғанын өте қолдаймын. Фортепиано ойнай алатын, нота оқи алатын адам жаңа тіл біледі деуге болады. Музыкамен айналысқанда материалды жақсы сіңіруге көмектесетін эмоция бөлінеді екен. Яғни музыканы оқып жүріп, математикадан жақсы есеп шығаруға болады. Оны өз тәжірибемнен білемін. Бірақ бүгінде тек хор, музыка, скрипкамен ғана шектелуге болмайды. Креативті де қосу керек. Бибігүл Ахметқызына осы туралы айтқанымда, ол бірден қолдай кетті. «Арманжан, сен пайдалы болады, қызықты болады десең, келісемін» деген еді. Қазір сол креативті мектеп үшін арнайы бағдарлама дайындап жатырмыз, арнайы стандарты бекітіледі.

Сонда креативті мектептің ерекшелігі қандай?

— Әлемде қазір soft skills, яғни «жұмсақ дағдыларға» қатты мән беріліп жатыр. Барлығы бірдей инженер, техникалық мамандық иесі бола бермейді. Киберойын құрастырушы, дизайнер, киім дизайнері, цифрлық дизайнер болғысы келетін балалар бар. Бұл айтқан мамандықтардың бәрі креативті индустрияға жатады. Олар шығармашылықты талап етеді, адамның ақылымен ғана емес, эмоция, қиялын да керек етеді. Ал қиялдағы дүниені шынайы өмірдегі затқа айналдыру үшін қабілет керек. Мектебіміз баладағы сол қабілетті ашуға көмектеседі. Музыка оқытады деп, жаппай бәріне скрипка үйретпейміз. Қызығушылығы мен қабілетін анықтап, соған сай жұмыс істейміз. Креативті мектептің ерекшелігі де осында. Бәлкім, бізден әлемдік деңгейдегі киім дизайнері немесе суретші шығуы мүмкін. Тек сол шығармашылық жолының басталуына себепші болу керек. Мектебіміз бір ауысымды болады. Балалар алдымен жалпыға бірдей білім беру сабақтарын өтіп, одан кейін қабілетіне қарай сыныптарға барады.

Түсінуімізше, сіз жобаға инвестор ретінде қатыстыңыз. Қанша қаржы жұмсалды?

— Жоба инвесторы тек мен емес, «Таң» медиа холдингі десе дұрыс шығар. Осы уақытқа дейін компаниямыз 2 млрд теңгеге жуық қаржы салды. Мемлекеттің қатысы жоқ, әзірге тек өз қаражатымызды салып жатырмыз. Ары қарай да бюджет көбеюі мүмкін.

Неге компаниямыз осындай жобаны бастады? Кез келген компания жұмыс барысында өзін дамыту үшін миссиясын жасайды. Біздің медиа холдингтің мақсаты — ақпараттандыру, азаматтық қоғамды дамыту, отандық бизнесті дамыту. Бәлкім, әлем өзгерген шығар, бәлкім, мен есейген шығармын, қазір біздегі миссиялардың орны ауысты. Бірінші орында ақпараттандыру, ақпарат жеткізу қала берсе, екінші орынға ағартушылық шықты. Ол — басты миссияның бірі. Медиада ақпарат тарату ғана емес, сол арқылы не жеткізгің келгені маңызды. Біз ақпараттың адамға білім, жарық болып барғанын, пайдалы болғанын қалаймыз. Ағартушылық миссиямыз жай сөз емес, еліміздегі алғашқы музыкалық креативті мектеп — соның дәлелі. Бұл дәл біздің миссиямызға сай келетін жоба.

Жоба өзін қанша уақытта ақтап алады деп жоспарлап отырсыздар?

— Әрине, бизнес болған соң қайтарымы деген мәселе бар, бірақ аз уақытта пайдаға кенелеміз деп күтпейміз. Шыны керек, нақты қашан ақтайды деген оптимистік жоспар жоқ, он жыл төңірегіне дейін созылуы мүмкін. Мектепте де оқу арзан болмайды, ақысы жылына 3,5–4 млн теңге төңірегінде болады. Бірақ оның басым бөлігі отандық және шетелдік мұғалімдердің жалақысына жұмсалады. Әзірге біз осы жобаға қаржы, ресурс салып жатырмыз. Егер алдағы он жыл ішінде мектеп түлектері бізге «Таң» медиа холдингіне жұмысқа тұруға келсе, соның өзі біз үшін жетістік болар еді.

Мектеп қашан ашылады?

— Алғашқы оқушыларды 2024 жылы 1 қыркүйекте қарсы аламыз деп жоспарлап отырмыз.

Неге мектепті Астанадан аштыңыздар? Елордада жекеменшік мектептер онсыз да аз емес, аймақтардан ашу деген идея қаралды ма?

— Жақсы сұрақ, Астанадан ашылған себебі, Бибігүл Төлегенованың отбасына арнайы мектеп ашу деген мақсатпен тегін жер телімі берілді. Қазір оқу-ағарту министрлігімен бірлесіп, жұмыс істеп жатырмыз. Мектеп үшін арнайы стандарт бағдарлама бекіткіміз келеді. Мәселен, физматқа барғанда нақты қандай пәндер оқитыныңызды біліп барасыз. Сол сияқты креативті мектепте оқытылатын музыка, компьютерлік графика, дизайн, киім дизайны деген сияқты нақты пәндер тізімі бекітілуі керек. Осыдан кейін аймақ бойынша креативті мектептер ашуды да қарастырамыз.

Медиа менеджер ретінде айналысып жүрген жобаның бірі — Arbat.media онлайн басылымы. Ресурс әлі ашылмай тұрған кезде Мәскеуде де бөлімшеміз болады дегеніңіз есімде. Бұл соғысқа дейін болған әңгіме. Бірақ, білуімше, әлі ашылған жоқ. Тағы бір сөзіңізде Arbat.media еуразиялық аудиторияға арналады деген едіңіз. Қазір осы жоспарлар қаншалықты орындалып жатыр?

— Иә, Мәскеуде ашылу туралы жоспар болған еді, соғысқа дейін 2021 жылы солай жоспарлағанбыз. Бірақ 2022 жылдың 24 ақпанынан кейін бәрі өзгерді. Қазір ешбір жағдайда Мәскеуде жұмыс істей алмаймыз. Ресей енді еркін ел емес, сөз бостандығын талап еткенің үшін ашық түрде зардап шегетін елге айналды. Кез келген сөзің үшін түрмеге жаба салудан тайынбайтын Мәскеуге журналистерімізді жібергіміз келмейді, бізге қауіпсіздік өте маңызды. Ресейлік журналистерге соғысты соғыс деп айтуға тыйым салынған. Ол ақымақтық қой, қанша жерден арнайы операция дегенмен, адамдар өлуін тоқтатпайды. Осы үшін Мәскеу біз үшін жабық, бәлкім, болашақтың еншісінде қалған шығар.

Неге еуразиялық медиа болғымыз келді деген сұраққа тоқталайық. Кеңес Одағы тарағанымен, мемлекеттер арасындағы байланыс үзілген жоқ. Қазақстандықтарды Ресейде не болып жатқаны, Ресейді Грузияда не болатыны қызықтырады. Медиа саласында жүрген соң ондай қызығушылық болатынын білемін. Міне, осы аудиторияға ортақ ақпарат тарататын еуразиялық медиа болғымыз келеді. Әрине, орталық азиялық бағытқа күш салатын боламыз.

Екінші миссиямыз — ақпараттық кеңістіктегі ықпалымызды көбейту. Елімізде ресейлік аудитория алдында мемлекетіміздің мүддесін қорғап қалатындай қуатты медиа жоқ. Соңғы жылдары көрші ел тарапынан біздің тарихымызға, егемендігімізге қатысты сауатсыз, дөрекі сөздер жиі айтылып жүр. Бірақ бұл мәселені біз ұрыс-керіспен, қақтығыспен шеше алмаймыз. Сөйлесу керек, өз позициямызды дұрыс түсіндіре білуіміз керек. Әрине, Қазақстанда жүріп Владимир Соловьев, Тигран Кеосаян, Маргарита Симонянға қарсы шығып, ойымыздағыны айта береміз. Бірақ Мәскеу оны байқамайды да, құлағына ілмейді, тіпті не айтып жатыр деп басын қатырмайды. Шындығы осы. Осы уақытқа дейін солардың ешқайсысы бізге келіп пікір білдірген жоқ қой. Себебі олар үшін біздің еш маңызымыз жоқ. Ал егер Ресейдің өзінде болсақ, солардың әрбірін тауып алып, сөзін түсіндіруді сұрар едік. Никоновқа да, Прохоровқа да микрофон тосып, сұраққа жауап беруін талап ете аламыз. Бастысы орта-да диалог болады. Сіздер айтқан тарихи шындық мынау, ал біздің позициямыз мынау, сіздің ойыңыз мынау, біздің ұстанымыз болса мынадай деп екіжақты пікір алмасқанда шындыққа жетуге болады. Ол үшін сол Мәскеуден жұмыс істеген ыңғайлы. Еуразиялық медиа боламыз деп, Мәскеуде ашылғымыз келгеннің бір себебі осы.

Осы жылы соғыс жайлы материал үшін ресейлік сот Arbat.media редакторын сотқа шақырған еді. Қазақстан билігі оған қатысты қандай да бір реакция танытты ма?

— Әрине, ешкім ешқандай реакция білдірген жоқ.

Бұл соншалықты абсурд жағдай емес пе?

— Әрине, абсурд. Бұл туралы естігенде менде алдымен наразылық болды. Тәуелсіз медиамыз, Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жұмыс істеп жатырмыз. Өзіміздің БАҚ туралы заңымыз бар, қандай жағдай болмасын бірінші кезекте сол заңдағы нормаларға сай жұмыс істейміз. Бізді басқа елдің аумағында сотқа шақыру деген енді… Алдымен ашуландым, кейін жағдайдың қаншалықты ақылға қонымсыз екенін түсіндім.

Соңы қалай аяқталды?

— Ештеңе болмады, біз сотқа бармадық. Сот порталымызға Ресей азаматтарына хабар таратуға тыйым салды, бар болғаны осы.

Қазір Arbat.media-ның жалғыз акционерісіз бе?

— Иә, «Таң» медиа холдингі порталдың негізгі акционері.

Мемлекеттен тапсырыс аласыздар ма?

— Бұл жағынан келгенде мемлекетпен барынша аз байланысқа түсуге тырысамыз. Шынын айтқанда, мемлекеттік қаржыға тым сақ қараймыз. Оның жауапкершілігі, міндеттемесі басқа, ерекше мән беру керек. Тіпті мемлекет емес халықтың ақшасы деу керек, барлық жұмыс та мінсіз болу қажет.

Мұхтар Жәкішевпен бірге отандық бизнес үшін Parasat клубын құрдыңыз. Былтыр алғашқы 22 мүшесі тіркелді деген еді, қазір клуб қатарында неше адам бар?

— Бұл бизнестегі маңызды жобаның бірі. Былтыр 22 адаммен бастаған едік, қазір қатарымызда 53 адам бар. Бәрі де бизнес өкілдері. Басты мақсат — кәсіпкерлер арасында горизонталдық байланыс орнату, олардың өзара хабар алмасып, тығыз араласуына ықпал ету. Біздің елге «жас түркілердің» (младотюрки) жаңа буыны керек. Ол жай сөз емес. Қазақстандық бизнес элитаның бұрынғыдан да тығыз байланысып, жаңаша, жарқын болғанын қалаймыз. Parasat клубы бірінші кезекте сол үшін жұмыс істейді. Ол — біздің болашақтағы миссиямыздың бірі. Клубқа мүше болу жаңа есіктерді ашады, түрлі шаралар өтеді. Клуб мүшесі автоматты түрде Forbes Club мүшесі атанып, барлық шараға шақырту алады. Nomad Travel клубына қатыса алады. Жоғарыда айтқан ағартушылық миссиясы осы клубтың геніне жазылған десек те болады. Жарты жылда бір рет білім форумын өткіземіз. Биыл сәуірде Parasat клубының форумын ұйымдастырдық, ендігі шара Абай облысында өтеді деп жоспарланып отыр. Білім беру саласында бизнесмендер жасап жүрген жобаларды таныстырамыз, мемлекет тарапынан болатын мүмкіндіктер жайлы айтамыз. Мұның бәрі басы ғана, алда одан да үлкен жобалар күтіп тұрғанына сенемін.

Клубтың мүшесі болу үшін жарна төлеу керек пе?

— Иә, әрине, жылына 1 млн 800 мың теңге көлемінде жарна төленеді.

Мемлекеттің кедергі жасамағаны керек

Жыл сайын президент жолдауын жариялайды, үкімет түрлі бағдарламалар қабылдайды. Сол құжаттардың барлығын халыққа түсіндіріп, позитивті имидж қалыптастыру үшін мемлекет миллиондаған қаржы бөледі. Оған қызығушылық танытпайсыз ба? Тәуелсіз ресурстар да алып жатыр ғой?

— Ол нәрсеге қалыпты қараймын. Егер әріптестеріміздің дамуына, кеңеюіне көмектессе, жақсы емес пе? Негізі бұрын мемлекеттің ақпарат саясатына негативті қарайтын едім, енді философиялық көзқарас қалыптасты. Сол бөлінген қаржы журналистерге барады, түрлі БАҚ-тағы мамандарға жалақы ретінде беріледі, сол БАҚ-тың ары қарай жұмыс істеуі үшін қолдау болады. Белгісіз оффшорларда, беймәлім есепшоттарда жасырылғанша осылай елімізде қалғаны, өз ішіміздегі азаматтарға жұмсалғаны дұрыс емес пе? Соның өзіне рахмет. Қалай бөлінсе де, бастысы өз елімізде қалды.

Осы жылғы жолдауында президент Тоқаев экономика, бизнес тақырыбын көтерді. Жалпы жолдауға қатысты түрлі пікір естиміз. Бірі жақсы дейді, бірі қатаң сынға алады. Сіз жолдауды қалай қабылдадыңыз?

— Президент жолдауы — болашаққа бағыт беретін стратегиялық құжат. Үкіметтің экономика және бизнестің дамуына қатысты жоспарлаған бағдарын білеміз, жалпы кез келген сала бойынша қайда бара жатқанымыз нақты жазылған. Ол өте маңызды.

Бірақ жолдаудан жаңа нәрсе айтылды ма? Супер жаңа деп айта алмаймын, бұрыннан қайталанып келе жатқан дүниелер. Дегенмен президенттің айтқандарынан ерекше ұнаған екі нәрсені атап өткім келеді. Алғашқысы — креативті индустрия, шағын және орта бизнес туралы. Дәл қазір экономикамыз тек шикізатқа байланып қалмас үшін креативті индустрияны дамыту керек, бүкіл әлем осыған көшіп жатыр. Біздің кәсіпкерлер осыны назарға алуы керек. Шағын және орта бизнес үлесі де көбеюі керек. Экономиканың негізі болатын, жұмыс орнын көбейтетін де солар. Президент осы нәрселерді өз уақытында айтты. Екінші бір нәрсе — осының барлығы жаңа Қазақстан, әділетті, құқықтық Қазақстанда болады деді. Міне, кәсіпкер ретінде жолдаудың осы тұсы қатты шабыттандырды, біз шын мәнінде құқықтық елге айналуымыз керек. Сот жүйесінің шынайы жұмыс істеп, рейдерлік басып алу болмағанын, бизнес сенімді ортада жүргенін қалаймыз. Әрине, скептицизм де жоқ емес, бірақ уақыт көрсетеді. Жолдауда айтылған реформалардың қаншалықты жүзеге асатынын нақты айта алмаймын.

Өзіңіз айтқандай, жолдау бағыт нұсқайтын да шығар. Бірақ сын да жиі айтылып жүр. Мәселен, саясаттанушы Досым Сәтбаев жолдау жыл сайын жаңа тапсырмалар жүктейді, олар бұған дейінгі жолдаулардағы тапсырмалармен қабаттасып кетеді, ал қойылған тапсырмалардың орындалуына қатысты ешкім есеп бермейді дейді. Бұған келісесіз бе?

— Досым бәрін дұрыс айтып жатыр, жай сөз емес, бұрынғы жылдардың тәжірибесіне сүйеніп тұр ғой. Бізде отыз жыл ішінде қабылданған мемлекеттік бағдарлама көп, бірақ есебі жоқ. Жұмсартып айтқанда солай дейік. Кез келген әрекетті бағалап, жоспар құру үшін алдымен сараптама жасау керек емес пе? Жүз мектеп пен жүз аурухана қайда салынды, ауылдардағы таза су қайда деген сияқты әр бағдарлама бойынша есеп берілуі тиіс. Бұл жерде Досыммен толық келісемін. Бірақ бізде сайлау былтыр ғана өтті, жолдау осы айдың басында ғана жарияланды. Тоқаевтың әрекетіне қатысты есеп енді басталды. Осы жолғы бағдарламаны жүзеге асырғандар міндетті түрде сұрауы болатынын түсінеді деп ойлаймын. Тіпті бөлінген қаржы мынау, нәтижесі қайда деген нақты сұрақ қойылатынына сенімдімін. Әр қателіктің міндетті түрде аты-жөні табылады.

Шетелден келетін банктер елдің банк жүйесіне қандай өзгеріс енгізеді? Несие құны төмендеуі мүмкін бе?

— Бізде банк лоббиі өте күшті. Президент банктердің экономиканы қаржыландыруы туралы жиі айтады, бірақ банктер үшін тиімсіз екенін түсіну керек. Бұйрық түрінде айтылады, бірақ соны жасау үшін әрекет қажет. Жай ғана олигархқа немесе банк иесіне «сен экономиканы қаржыландыр» дегеннен ешнәрсе өзгермейді, оған керек те емес. Банк жай ғана қаржы министрлігінің құнды қағазын жақсы пайызбен сатып алатын болса, оған тәуекелге барып не керек? Одан еш ұтылмайды, себебі мемлекет әрдайым өзінің қаржылық міндеттемелерін жауып тастайды. Ал банк жылына 12–15 пайыздық маржаға ие болады. Кез келген банкке кәсіпкермен жұмыс істеп, оның кепілге қойған дүниесін есептеп, несие беру үшін тұтас штат ұстаудың пайдасы жоқ. Екі батырманы басып, құнды қағазға ақшасын салып, жарты жылдан кейін пайда тапқан тиімді емес пе?

Банк — ол бизнес, ол да көбірек ақша табуды көздейді және қаласа таба алады. Батыстан келіп банк кіреді, бізге арзан кредит береді деген ол бекер сөз. Нарықтағы жағдай басқаша болса, арзан ақша берудің не мәні бар оларға? Олар маржасы көбірек жерге барады. Сондықтан сырттан біреу келіп, экономикаға арзан ақша құяды дегенге сенбеу керек.

Биылғы жолдауда президент «экономикамыз ұлттық бизнестің мүддесін қорғауы керек» деген еді. Сіз ұлттық бизнестегі ірі ойыншылардың бірісіз. Оның мүддесі қорғала бастағанын сезе алдыңыз ба?

— Мен мемлекеттен қандай да бір қорғаныс сезіп отырмын деп айта алмаймын, бәлкім, өмір бойы жеке секторда жұмыс істегеннен кейін шығар. Мемлекеттен қорғаныш күткеннен гөрі, кедергі жасамаңдар, шектеу қоймаңдар деген дұрыс болар. Біздің басқару жүйесінде қателік бар екені рас, оны реттеу керек. Сонда ғана мемлекет шын мәнінде кәсіпкерлерге көмектесе алады.

Президент жолдауында салық көлемін азайту керек деген тапсырма берді. Жақында ғана немістің Henkel компаниясы Қазақ-станнан Өзбекстанға көшеді деген ақпарат шықты, басты себеп — салықтың жоғары болуы деп айтылды. Айта кету керек, бұдан кейін Kazakh Invest өкілі: «Кейбір БАҚ-тың немістің Henkel компаниясының Қазақстаннан Өзбек-станға көшуі туралы таратқан ақпараты шындыққа жанаспайды. Жақында Henkel компаниясының өзі мұны теріске шығарады» деп хабарлады. Сұхбатымыз жазылып жатқан сәтке дейін бұл туралы қосымша мәлімет әлі шықпады. Десе де, бұл туралы не ойлайсыз? Бизнесмендерге салық жеңілдіктері бола ма?

— Кез келген мемлекет сырттан инвестицияның келгеніне мүдделі. Кез келген үкімет өз аумағында көбірек зауыт ашылып, кәсіпорындар, шетелдік компанияның филиалдары келгенін қалайды. Бірақ шешімді сол компания қабылдайды. Мейлі, ол Henkel, ол Netflix болсын, өзіне ыңғайлы орын таңдайды. Әрине, салық тым жоғары болса кәсіпорындар, инвестиция келмейді. Бірақ белгілі бір аймақта ашылу туралы шешім қабылдағанда оған әсер ететін факторлар көп. Инфрақұрылым жақсы, жұмыс күші немесе энергия арзан болуы мүмкін. Шикізат базасы бар шығар. Бірақ салық мәселесі алғашқы бестікте тұр дей алмаймын. Иә, бәрі ақшасын есептейді, бірақ салыққа өте маңызды орын бермейді. Тәжірибе жағынан Қазақстан барынша ашық экономика. Инвесторлар үшін Орталық Азиядағы ең тартымды орта. Енді тіпті ТМД аумағында деуге болады. Инфрақұрылым дамыған, халықтың са-уаты жоғары, білікті менеджмент бар. Бұл өте маңызды.

Соғыстан кейін шетелдік компаниялар Ресейден кете бастады. Тек миллиардерлер ғана емес, жақсы стартаптар, ІТ-компаниялар релокация жасады. Сіз елімізді тартымды орта деп сенімді айтып отырсыз, алайда олардың көбісі Қазақстанды таңдамай, басқа мемлекеттерге кетті. Үкіметіміз мүмкіндікті пайдаланып, сол кәсіпкерлерді Қазақстанға тартып алу үшін жеткілікті шаралар қабылдады деп айта аласыз ба?

— Оны қазір емес, бұрыннан жасап келеміз. Біз бизнес жүргізу үшін өте тартымды елміз. Салық жүйесі жолға қойылған, қаржы жүйесі жақсы жұмыс істейді. Бағдат Мусинді қалай сынаса да, Қазақ-стан цифрлық қызмет жағынан әлемде көшбасшылардың қатарында. Жұмыс істеу өте ыңғайлы. Kaspi, Halyk, Freedom сияқты компаниялар өте қолайлы қызмет ұсынады, тіпті Еуропадан ондайды таппайсыз. Бірақ кәсіпкерлерді қауіпсіздік, бизнесін қорғау мәселесі ойландырады. Осы жағын реттеу керек. Алматыға көшіп келген шетелдік бизнес өкілдерімен көп сөйлестім, барлығы да еліміз туралы өте жақсы пікірде. Тіпті бизнесі Америкада болса да, өздері осында қалып, өмір сүріп жатқандар бар.

Ұлттық қордағы қаражаттың бір бөлігін стратегиялық жобаларды қаржыландыру үшін пайдалану керек дейді президент. Осыған дейінгі мемлекеттік бағдарламалардың нәтижесін еске алсақ, ол жобаларға сенуге бола ма?

— Бұл мәселеде ең бірінші қаржылай тәртіп мықты болу керек және соған сенгім келеді. Жеке ойым, көпшілігі ұлттық қор болашақ ұрпақтың қоры дейді. Ал болашақ ұрпаққа не керек? Банктегі ақша ма әлде жаңа әуежай, сапалы жолдар мен қауіпсіз инфрақұрылым ба? Бұл мәселеде ұлттық қор ақшасын үлкен инфрақұрылым салу үшін, экономиканы тірілтіп, жұмыс орындарын ашуға пайдаланған тиімді болар еді. Он жылдан кейін доллар бағасының қанша болатынын білмеймін, доллар да тұрақты құнсызданып отыратын валюта екенін естен шығармаған жөн. Сондықтан миллиардтап сақтамай, ел ішінде нысандарға салған дұрыс. Бірақ бастысы Қазақстан ішінде қалу керек, шетелге кетпесін. Қалай дегенмен ол қор — ұлтқа тиесілі дүние.

Возвращайтесь к нам через 4 недели, к публикации готовится материал «Как сеть клиник «Diaverum Казахстан» за восемь лет выросла в шесть раз »